Szkoła Podstawowa nr 3 im. Adama Mickiewicza w Kraśniku

W literaturze specjalistycznej trudno znaleźć jednoznaczną definicję, czym są wady wymowy. Pojęcia zaburzenia mowy i wady wymowy często są używane wymiennie przez rodziców i nauczycieli. W teorii i w praktyce logopedycznej termin wady wymowy jest najczęściej stosowany. W literaturze można znaleźć dwa podejścia do definicji wad wymowy. Pierwsze podejście (ma znacznie więcej zwolenników) wadami wymowy nazywa tylko takie zjawiska, w których występują nieprawidłowości w realizacji fonemów. Przedstawiciele drugiego kierunku rozszerzają definicję również na inne elementy aktu mowy. Poza nieprawidłową wymową głosek do wad wymowy zaliczają też nieprawidłowości w realizacji elementów prozodycznych, np. akcentu, melodii, rytmu.
Z kolei zaburzenia mowy to bardzo ogólne hasło oznaczające różne rodzaje trudności w zakresie mowy. Zwolennicy określania wad wymowy jako zjawiska dotyczącego nieprawidłowej artykulacji głosek, termin wady wymowy stosują często wymiennie z terminami zaburzenia artykulacyjne i dyslalia.
Zaburzenia mowy są pewnym odstępstwem od ustalonej przez zwyczaj normy społecznej i polegają na tym, że albo nie umiemy właściwie zbudować wypowiedzi, albo też jej właściwie postrzegać. Nieprawidłowości w zakresie tonu głosu, fonacji i artykulacji obserwuje się w przypadku wielu różnych zaburzeń.

Na czym zatem polega zasadnicza różnica między wadą wymowy a zaburzeniem mowy?

Wada wymowy dotyczy tylko jednego poziomu języka, a mianowicie artykulacji, czyli sposobu wypowiadania jednej głoski, niektórych lub wszystkich głosek języka polskiego. Istnieje bardzo dużo różnorodnych wad wymowy, począwszy od rodzajów seplenień, rerań, przez nieprawidłową wymowę głoski l, kappacyzm i gammacyzm (problemy z wymową k i g), mowę bezdźwięczną i inne dziwne deformacje, a skończywszy na bełkocie (mowa  niezrozumiała).Jeśli chodzi o zaburzenia mowy, to dotyczą one nie tylko wymowy, lecz także innych poziomów języka. Mogą dotyczyć odmiany lub pozycji wyrazów w zdaniach, związków i zależności zachodzących między wyrazami i zdaniami. Dzieci z zaburzeniami mowy mogą w ogóle nie mówić, mówić mało, niegramatycznie – „po swojemu”, skracając wyrazy, upraszczając je i deformując. Zamiast używać zdań, mogą używać  ich w skróconej formie.
Dzieci te często do osiągnięcia celów komunikacyjnych używają języka ciała: gestów, mimiki, wyrazu oczu. Często, choć nie zawsze i nie całkowicie rozumieją mowę otoczenia, ale same mówią słabo lub nie mówią w ogóle. Mamy wtedy do czynienia z opóźnionym rozwojem mowy czynnej (mówienie) przy zachowanej mowie biernej (rozumienie). Istnieją również jeszcze poważniejsze sytuacje kiedy dziecko nie mówi i nie rozumie mowy.
Aby ocenić, co jest normą, a co od niej odbiega, należy orientować się w prawidłowościach i etapach rozwoju mowy dziecka na tle jego rozwoju psychofizycznego. Jest to ważna wskazówka dla rodziców, którzy również uczestniczą w procesie wspierania rozwoju mowy.

Obecnie na rynku księgarskim istnieje  wiele publikacji dotyczących mowy i wymowy skierowanych nie tylko do logopedów i pedagogów, lecz także do rodziców. Zawierają one szeroki wachlarz zabaw i ćwiczeń, gotowych zestawów przy określonych zaburzeniach, niemniej jednak, zanim sami przystąpimy do naprawiania mowy swoich pociech, udajmy się przedtem na konsultację do logopedy. Zdarza się bowiem, że możemy coś przeoczyć, niewłaściwie ocenić, a wówczas upływający czas będzie działać na niekorzyść dziecka.

Nauka prawidłowej wymowy jest bardzo trudnym i żmudnym zadaniem zarówno dla dzieci,  jak i dla rodziców. W związku z tym niezwykle ważne jest, aby w domu stworzyć atmosferę życzliwości i zabawy. Na tym etapie rozwoju nie może być mowy o nauce i przymusie, zachęcam więc do stosowania zasady „uczymy bawiąc”. Zaprezentowane poniżej ćwiczenia są przeznaczone głównie dla dzieci z klas młodszych i służą utrwalaniu wymowy głosek sprawiających najwięcej trudności. Mam tu na myśli głoski tzw. syczące: s, z, c, dz: szumiące: sz, ż, cz, dż oraz głoskę r. Wierzę, że zabawy te posłużą rodzicom do rozbudzenia własnej inwencji i w dużym stopniu przyczynią się do szybszego przezwyciężania trudności rozwojowych związanych z nabywaniem prawidłowej mowy ich dzieci. W niniejszym artykule z przyjemnością powołuję się na niektóre zabawy zawarte w książeczce Małgorzaty Dembińskiej, która także podkreśla ogromną rolę rodziców w utrwalaniu umiejętności nabytych w gabinecie logopedycznym. Tak więc po uprzedniej konsultacji z logopedą zachęcam do systematycznych kilkuminutowych zabaw domowych, które przyniosą niewątpliwy sukces nie tylko w zakresie wymowy, ale także w rozumieniu mowy innych, późniejszym czytaniu oraz pisaniu. Do takich zabaw należą zagadki, rebusy, zabawy z wyrazami, sylabami i głoskami, praca z tekstami zabawnych wierszyków, z obrazkami, itp.

A oto przykłady prostych zabaw, możliwych do wykorzystania w domu:

 1.     Zagadki:

• Gdy ulewa, gdy pada to go tata rozkłada. (parasol)
• Rudy ogon, wielka kita i zagląda do kurnika. (lis)
• Jakie pałki się zapala? (zapałki)
• Mrugają, mrugają, choć oczu nie mają. (gwiazdy)
• Rudą kitką się chlubi, orzeszki bardzo lubi. (wiewiórka)
• Wisi w łazience, wycierasz nim ręce. (ręcznik)
• Pomiędzy górami na hali się pasą,pod czujną opieką górala juhasa. (owce)

Zabawa z zagadkami nie musi polegać tylko na ich rozwiązywaniu. Można też je układać własnymi słowami nie nazywając wprost, lecz określając najważniejsze cechy przedmiotu, rośliny, zwierzęcia. Wykorzystując przy tym zestaw obrazków lub wyrazów do losowania, licząc punkty itp. rozwija się świetna zabawa dla całej rodziny, którą można  kontynuować przez kilka dni.

 2.     Rebusy:

• słoń (rysunek) +  CE (rozwiązanie – słońce)
• ser (rysunek) +  CE (rozwiązanie – serce)
• MAK  +  owce (obrazek) (rozwiązanie – makowce)
• 100 (liczba) +   LICA   (+ PA, + PIEŃ, + RCZYK, + NKA) (rozwiązanie-stolica)
• PAJAC (rysunek)  + J = Ł (rozwiązanie – pałac)
• RYBA (obrazek) +  R = SZ  (rozwiązanie – szyba)
• MYSZKA (obrazek) +  M = SZ (rozwiązanie – szyszka)
• ŻABA (rysunek)  +  BA = GIEL ( rozwiązanie – żagiel)
• CZAPKA (rysunek)  +  K +  L (rozwiązanie – czapla)

Jak wynika z powyższych przykładów tworzenie rebusów jest naprawdę łatwe i bardzo wciągające. Stosujemy odręczne proste rysunki i wielkie litery oraz zachęcamy dziecko do prawidłowego nazywania i czytania.

 3.     Zabawy z głoskami:

• zapamiętywanie głosek na początku wyrazów, np. Jaka głoska powtarza się najczęściej w następujących wyrazach:

- szafa, szalik, rzeka, szkoła (sz)

- żonkil, żaba, żarówka (ż)

• wyróżnianie podanej głoski w wyrazach i określanie jej miejsca (początek, środek czy koniec wyrazu), np. Podskocz (klaśnij w ręce, stań na jednej nodze, wrzuć klocek do miseczki), gdy usłyszysz w wyrazie głoskę cz.
• wymyślanie wyrazów na podaną głoskę, np. Podaj np.: pięć wyrazów rozpoczynających się na głoskę s (sanki, sałata, sowa, synek, sylaba…)
• samodzielne dzielenie podanych wyrazów na głoski (zaczynamy od krótkich np.: sok)

 4.     Zabawy z sylabami:

• układanie wyrazów z sylab (kartoniki z sylabami), np. BA  ŻA,  FA  SZA,  SZYK  KO,  KA CZAP,  WA  SO, CYK  KO; FLA  SZU  DA, KA  RÓW  ŻA;
• wymyślanie wyrazów na określoną sylabę, np. Jakie inne wyrazy zaczynają się na  głoskę  cza  (inne wyrazy: czajnik, czapka, czarodziej…)
• samodzielne dzielenie wyrazów na sylaby ( zaczynamy od krótkich trzygłoskowych)

 5.     Zabawy z wyrazami:

• synteza wyrazów z sylab, np. Jaki wyraz utworzą następujące sylaby: ry – ba? (ro – gi, wa – za, czap – la, klo – cek, o – wo – ce, pre – zent, ka – lo – sze)
• synteza wyrazów z głosek, np. Jaki wyraz składa się z następujących głosek:  (l a s, z n a k, c y r k, cz o ł g, o cz  y, t ę cz a, k o sz, r a k, p o r – spółgłoski wymawiamy krótko, samogłoski wydłużamy)
• odróżnianie mowy prawidłowej od nieprawidłowej, np.: Kiwnij głową, gdy usłyszysz wyraz poprawnie brzmiący, tupnij nogą – gdy jest wypowiedziany niepoprawnie.
• Zabawa w rymowanie, np. lama – kama – sama – dama; las – pas; kos – nos – termos; wór – bór – wiór – sznur; książka – wstążka; kot – płot – młot;
• łańcuszek wyrazowy, np. od słowa MAK – KOT – TOMEK – KOŁO – OSA – ANTENA – AGREST itd…
• kończenie znanych przysłów i powiedzeń, np. Lata osa koło …(nosa). Ciele, co językiem ...(miele). Agata nogą …(zamiata). Kózki meczą, a baranki … (beczą). Miś w borze, a krowa w …(oborze). Baba z wozu, koniom …(lżej).

 6.  Zabawy z wierszami:

• wyróżnianie w tekście wiersza i powtarzanie wyrazów z podaną głoską, np. Po każdej głosce r usłyszanej w wierszu „Czarna krowa” narysuj kółeczko.
• uczenie się wierszy na pamięć (rozwijanie pamięci mechanicznej, doskonalenie prawidłowej wymowy, recytowanie wiersza)
• omawianie treści wierszy

   W tym miejscu pozwolę sobie przytoczyć kilka krótkich, wpadających w ucho i łatwych do nauczenia się na pamięć wierszyków, pomocnych w utrwalaniu w/w głosek syczących, szumiących i głoski r.

 Kotki                                                                           Jacek

Oto domek niski,                                                      Oto mały Jacek

stoją pod nim miski.                                                co ulepił placek.

Kotki mleko piją,                                                      Cały placek dla Celiny

Potem miski myją.                                                   i dla lali jej Steliny.

       Zagadka                                                                      Czesia   

Szare futro, długie uszy.                                         Czekoladę piła Czesia

ogonek nieduży.                                                       w czerwonym kubeczku.

Gdy się w krzakach coś poruszy,                           Czarna była czekolada,

zmyka aż się kurzy.                                                  rozpuszczona w białym mleczku.

 Reksio                                                                         Kurka

Mądraliński Reksio- seter                                       Kurka pstra - ta z kokardą

Sam na drutach robi sweter.                                  Fermę ma - jaj na twardo.

7.Zabawy z obrazkami:

• odpowiadanie na pytania do obrazka (Co widzisz …? Jaki kolor ma …? Gdzie się znajduje …? Co jest na stole, półce, pod szafą? itp.)
• samodzielne opowiadanie treści obrazka (zwracanie uwagi na wymowę)
• wyliczanie szczegółów znajdujących się na obrazku
• nadanie  postaciom imion
• nadanie  obrazkom tytułu

Zapraszam więc i zachęcam do czynnego udziału w doskonaleniu mowy swoich dzieci. Życzę wielu pomysłów  i radości podczas wspólnych zabaw.